18 września 2024 roku Trybunał Konstytucyjny wydał orzeczenie w sprawie o sygnaturze K 15/23, dotyczące zgodności z Konstytucją RP wybranych przepisów ustawy z dnia 13 lipca 2023 r. o zmianie ustawy o gwarantowanych przez Skarb Państwa ubezpieczeniach eksportowych oraz niektórych innych ustaw. Orzeczenie to ma daleko idące konsekwencje dla prawa farmaceutycznego w Polsce, w szczególności dla regulacji dotyczących własności i kontroli nad aptekami.

Aby zrozumieć znaczenie tego orzeczenia, należy najpierw przyjrzeć się kontekstowi prawnemu, w jakim zostało ono wydane. Sprawa trafiła do Trybunału Konstytucyjnego na wniosek Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, który zakwestionował zgodność z Konstytucją dwóch artykułów wspomnianej ustawy: art. 2 i art. 12. Prezydent argumentował, że przepisy te zostały wprowadzone do ustawy w sposób naruszający konstytucyjne zasady procesu legislacyjnego.

Głównym elementem sporu był fakt, że kwestionowane przepisy, dotyczące ograniczeń w przejmowaniu kontroli nad aptekami ogólnodostępnymi, zostały wprowadzone do ustawy w formie poprawek podczas pierwszego czytania. Prezydent argumentował, że treść tych poprawek wykraczała znacząco poza pierwotny zakres projektu ustawy, który dotyczył ubezpieczeń eksportowych gwarantowanych przez Skarb Państwa oraz wsparcia transformacji energetycznej Polski.

Trybunał Konstytucyjny w swoim orzeczeniu skupił się na kilku kluczowych aspektach, które doprowadziły do uznania kwestionowanych przepisów za niezgodne z Konstytucją, a które można scharakteryzować w następujący sposób:

1. Brak związku z pierwotnym projektem ustawy – TK stwierdził, że poprawki wprowadzone jako art. 2 i art. 12 nowelizacji zostały zgłoszone w trakcie pierwszego czytania ustawy i nie pozostawały w związku z pierwotnym celem ustawy. Trybunał podkreślił, że ograniczenia w przejmowaniu kontroli nad apteką ogólnodostępną nie były bezpośrednio normatywnie związane z ubezpieczeniami gwarantowanymi przez Skarb Państwa, wspieraniem eksportu czy stworzeniem ram prawnych dla wsparcia projektów służących transformacji energetycznej Polski.
2. Naruszenie zasady trzech czytań – Trybunał uznał, że procedura uchwalenia kwestionowanych przepisów naruszyła konstytucyjną zasadę trzech czytań projektu ustawy nowelizującej (art. 119 ust. 1 Konstytucji). Zasada ta ma na celu zapewnienie, że projekt ustawy przechodzi przez pełny proces legislacyjny, umożliwiający dokładne rozpatrzenie i dyskusję nad proponowanymi zmianami.
3. Obejście wymagań dotyczących inicjatywy ustawodawczej – TK stwierdził, że uchwalenie zakwestionowanych przepisów naruszyło art. 118 ust. 1 i art. 119 ust. 2 Konstytucji poprzez wykorzystanie prawa do zgłoszenia poprawki do projektu ustawy w sposób stanowiący obejście wymagań dotyczących inicjatywy ustawodawczej. Oznacza to, że wprowadzenie tak istotnych zmian w prawie farmaceutycznym powinno odbyć się w ramach osobnej inicjatywy ustawodawczej, a nie jako poprawka do ustawy o innej tematyce.
4. Brak analizy skutków finansowych – Trybunał orzekł o niezgodności art. 2 i art. 12 ustawy nowelizującej z art. 118 ust. 3 Konstytucji, stwierdzając, że zakres poprawek stanowił w rzeczywistości nową inicjatywę ustawodawczą. Wnioskodawcy poprawek nie odnieśli się do wydatków związanych z wejściem w życie takiej zmiany w prawie farmaceutycznym, co jest wymagane w przypadku inicjatyw ustawodawczych mogących mieć wpływ na budżet państwa.

Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego w sprawie K 15/23 ma fundamentalne znaczenie nie tylko dla rynku aptecznego w Polsce, ale także dla procesu stanowienia prawa. Trybunał jasno wskazał, że proces legislacyjny nie może być prowadzony z pominięciem zasad konstytucyjnych.

Unieważnienie przepisów „apteka dla aptekarza 2.0” otwiera nowy etap w dyskusji nad kształtem rynku aptecznego w Polsce. Kluczowe będzie znalezienie równowagi między interesami różnych grup: farmaceutów, właścicieli aptek, sieci aptecznych i przede wszystkim pacjentów.