Kwestia uprawnień lekarza bez specjalizacji jest istotnym zagadnieniem prawnym, ale także praktycznym. Wielu lekarzy zastanawia się, czy podejmując współpracę (np. W oparciu o kontrakt cywilnoprawny, zawierany w ramach własnej działalności gospodarczej lekarza) ma prawo i obowiązek wykonywania zlecanych przez pracodawcę (zleceniodawcę) zadań. Sprawa dotyczy zarówno problemów lekarzy bez specjelizacji w ogóle, oraz tych, którzy nie posiadają specjalizacji w danej dziedzinie medycyny. Przykładem niech będzie dylemat lekarza specjalisty chorób wewnętrznych, który w ramach współpracy z lokalnym POZ na wyraźne żądanie zleceniodawcy udzielał usług medycznych zarówno osobom dorosłym, jak i dzieciom.

Zdarzają się sytuacje, że lekarz bez specjalizacji z wieloletnim doświadczeniem i praktyką zawodową wykonuje świadczenia ewidentnie objęte kompetencjami lekarza specjalisty. Na przykład lekarz, który wiele lat asystował przy operacjach chirurgicznych, zaczyna sam wykonywać takie operacje za zezwoleniem ordynatora oddziału.

Poszukiwania odpowiedzi rozpoczynamy od kwerendy przepisów.

Zgodnie z art. 2 ust. 1 Ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty z 5 grudnia 1996 roku, „Wykonywanie zawodu lekarza polega na udzielaniu przez osobę posiadającą wymagane kwalifikacje, potwierdzone odpowiednimi dokumentami, świadczeń zdrowotnych, w szczególności: badaniu stanu zdrowia, rozpoznawaniu chorób i zapobieganiu im, leczeniu i rehabilitacji chorych, udzielaniu porad lekarskich, a także wydawaniu opinii i orzeczeń lekarskich.”, a ponadto zgodnie z art. 4 tej ustawy „Lekarz ma obowiązek wykonywać zawód zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej, dostępnymi mu metodami i środkami zapobiegania, rozpoznawania i leczenia chorób, zgodnie z zasadami etyki zawodowej oraz z należytą starannością”. Z tych przepisów wynika, że jeśli lekarz wykonuje świadczenia bez odpowiednio udokumentowanych kwalifikacji, to jego działań nie można wręcz uznać za wykonywanie zawodu lekarza. Lekarz wykonuje, więc swój zawód tylko i wyłącznie w obrębie posiadanych kwalifikacji lekarskich. 

O jakich kwalifikacjach mowa?

Posiadanie podstawowych kwalifikacji lekarskich jest potwierdzane ukończeniem przez lekarza  studiów na kierunku lekarskim lub lekarsko-dentystycznym, oraz przyznaniem prawa wykonywania zawodu lekarza, co jest związane z odbyciem stażu podyplomowego oraz ze zdaniem Lekarskiego Egzaminu Końcowego (LEK) lub Lekarsko-Dentystycznego Egzaminu Końcowego (LDEK).  Lekarz bez specjalizacji może – albo w ramach stosunku pracy lub stosunku cywilnoprawnego, albo też we własnej praktyce lekarskiej – realizować świadczenia zdrowotne wymagające podstawowej wiedzy lekarskiej i nie wchodzące w zakres specjalistycznych kompetencji lekarskich, o których mowa w  Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z 31 sierpnia 2020 r. w sprawie specjalizacji lekarzy i lekarzy dentystów.

Drugim etapem zdobywania kwalifikacji lekarskich są właśnie odbywane przez lekarzy specjalizacje potwierdzające wiedzę w wybranym zakresie medycyny i kończące się Państwowym Egzaminem Specjalizacyjnym (PES). Warto dodać, że zgodnie z,e wsazanym wyżej rozporządzeniem, obecnie w Polsce uznawanych jest  77 specjalizacji lekarskich i 9 specjalizacji lekarsko-dentystycznych.

Status lekarza (lekarz bez specjalizacji, specjalista) oraz zakres jego formalnych specjalności w uregulowanych prawnie dziedzinach medycyny nie wyczerpuje zagadnienia kwalifikacji lekarskich i nie daje ani pełnej ani jasnej odpowiedzi na postawiony problem. Dlatego warto odwołać się do zbudowanego przez Sąd Najwyższy wzorca postępowania lekarza. Sąd Najwyższy w wyroku wydanym w sprawie (sygn. akt V CSK 287/09), wskazuje, że „Jeżeli zachowanie lekarza przy dokonywaniu zabiegu medycznego odbiega na niekorzyść od przyjętego, abstrakcyjnego wzorca postępowania lekarza, przemawia to za jego winą w razie wyrządzenia szkody. Wzorzec jest budowany według obiektywnych kryteriów takiego poziomu fachowości, poniżej którego postępowanie danego lekarza należy ocenić negatywnie. Właściwy poziom fachowości wyznaczają wspomniane powyżej kwalifikacje (specjalizacja, stopień naukowy), posiadane doświadczenie ogólne i przy wykonywaniu określonych zabiegów medycznych, charakter i zakres dokształcania się w pogłębianiu wiedzy medycznej i poznawaniu nowych metod leczenia.”.

Zatem odwołując sie do przyjętego przez SN wzorca, trzeba zauważyć, że działanie w ramach specjalizacji (formalnej specjalizacji) ma pierwszorzędne znaczenie dla oceny fachowości działania lekarza, aczkolwiek dla tej oceny znaczenie ma cały zespół różnych elementów. Ponadto, trzeba zauważyć, że przyjęty przez SN model nie wyróżnia w żaden sposób różnego rodzaju sytuacji – zabiegów precedensowych, zabiegów ratujących życie, zabiegów realizowanych w trybie pilnym, zabiegów standardowych, prostych, rutynowych. Wydaje się, że takie rozróżnienie pod kątem możliwości działania lekarza bez specjalizacji w danej dziedzinie jest konieczne. Inaczej trzeba będzie ocenić działanie takiego lekarza w zakresie zabiegu nietypowego, eksperymentalnego, a inaczej w zakresie zabiegu rutynowego, standardowego. W tym ostatnim przypadku wiedza i doświadczenie mogą być uznane za wystarczające kwalifikacje do wykonania zabiegu. Kwalifikacje takie powinny jednak być obiektywne i odpowiednio udokumentowane, odbytymi szkoleniami czy doświadczeniem długiej i owocnej współpracy z innymi lekarzami, w tym specjalistami z danej dziedziny. 

Ostatecznie zatem, trzeba przyznać, że podejmowanie określonych praktyk medycznych przez lekarza nieposiadającego specjalizacji w danej dziedzinie medysyny nie jest niemożliwe, ale wymaga podejścia rozważnego. Wiele POZ-ów w leczeniu dzieci wspiera się pracą specjalistów chorób wewnętrznych, można powiedzieć, że w sytuacji niedoboru specjalistów pediatrów jest to praktyka powszechna. I trzeba przyznać, że w tej praktyce nie ma niczego nagannego, dopóty dopóki lekarz nie prowadzi ściśle specjalistycznych zabiegów, oraz kierunkowej diagnostyki zwłaszcza w zakresie dziedzin zabiegowych, takich jak chirurgia, urologia, neurochirurgia, ortopedia, oraz innych zaburzeń okresu rozwojowego i wad wrodzonych. W tego rodzaju specjalistycznych dziedzinach, w których medycyna dziecięca znacznie różni się od medycyny osób dorosłych, niezbędne jest leczenie przez specjalistę chorób dziecięcych.